Fakt zamordowania i doprowadzenia do śmierci w wyniku wypędzenia dziesiątek i setek tysięcy kresowych Polaków przez ukraińskich nacjonalistów, w latach drugiej wojny światowej, jest jednym z najbardziej dramatycznych, ale i nie przebadanych przez naukowców zagadnień naszej najnowszej historii.
„Uznając prawo innych narodów do upominania się o swoje krzywdy dopuściliśmy do przemilczania i zapominania tych, których polski naród doznał od swych sąsiadów i mniejszości etnicznych”. [1]
Kto nie wywodzi się z rodziny dotkniętej tą tragedią, nie miał prawie żadnych szans na uzyskanie rzetelnych informacji na ten temat. Dobrym przykładem może być tu sama autorka, pochodząca z krakowskiej rodziny, niezwiązanej z tragedią Kresów, ale absolwentka dobrego krakowskiego liceum o profilu humanistycznym, a następnie kierunku historia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Mimo kolejnych lat historycznej edukacji pierwsze informacje o prawdziwych rozmiarach i okrucieństwie zbrodni popełnionych na Wołyniu, Podolu i Polesiu uzyskała dopiero po doktoracie, kiedy przypadkowo w latach 90-tych odnalazła w archiwach CA MSWiA dokumenty traktujące o tych wydarzeniach. [2] Konsekwentne odcinanie kolejnych pokoleń Polaków od wiedzy o tragedii przodków, trwa w Polsce do dziś, a zmiana ustrojowa niestety nie odwróciła tej tendencji. [3]

Kolejne polskie elity nie wywiązały się z patriotycznego obowiązku, jakim jest zachowanie dla potomnych pamięci o niewinnie pomordowanych rodakach. Po roku 1989, po raz kolejny w nieuzasadniony i krzywdzący sposób podzielono ofiary II wojny światowej na te, o których można mówić (Holokaust, zbrodnie niemieckie [4], sowieckie (m.in. Katyń, deportacje...) i te, o których należy milczeć (ofiary zbrodni nacjonalistów ukraińskich, litewskich [5] i innych mniejszości dawnej RP) [6]. Poza przemilczaniem i niepodejmowaniem badań kolejne władze państwowe i lokalne od lat czyniły trudności w budowaniu upamiętnień (tablic i pomników) ofiar kresowego ludobójstwa, ba dochodziło do zmiany treści istniejących inskrypcji, by ukryć prawdziwych sprawców zbrodni - członków OUN i UPA. Dla żyjących rodzin kresowych bulwersujące jest podpisywanie przez przedstawicieli polskich elit listów protestacyjnych, w celu zablokowania budowy pomnika ofiar kresowego ludobójstwa w Warszawie.
Trudno zrozumieć, czy dzieje się tak z powodu niewiedzy, czy realizowania obcych wizji politycznych, obojętnych na kryterium historycznej prawdy i elementarnego polskiego patriotyzmu? Takie znane osoby jak np. Andrzej Wajda wydają się swoimi protestami sugerować, że być może pomordowani Polacy, byli w czymś gorsi od ofiar Katynia, że czymś Ukraińcom zawinili i tym samym być może sami sprowokowali swoje nieszczęście. Takie sugestie są ze wszech miar fałszywe i krzywdzące, i znieważą ofiary, których jedyną winą było to, że byli Polakami.
Konsekwencje takich decyzji są bardzo poważne. Ponieważ nie przeprowadzano na ten temat badań możemy jedynie domniemywać, że dziś stan wiedzy młodego pokolenia Polaków, na temat zbrodni dokonanych przez OUN-UPA, jest bardzo niski. Większość nie wie nawet gdzie szukać winnych. Nie wie, że byli nimi jedynie nacjonaliści ukraińscy zamieszkujący terytorium Polski przedwrześniowej (obywatele polscy do roku 1945), stanowiący nie więcej niż 1% Ukraińców w ogóle, a nie Ukraińcy zza Zbrucza - Kijowianie, którzy nie mieli z tymi mordami nic wspólnego. Co więcej, ci ostatni udzielali schronienia i pomocy polskim uciekinierom z ogarniętego mordami Wołynia i sąsiednich powiatów Małopolski Wschodniej. Ofiarami OUN i UPA padały też tysiące samych Ukraińców.
Dowodzi to, że nie wszyscy myśleli tak jak chcieli oprawcy, wielu miało wątpliwości; bez presji i rozkazu nie dokonano by tych straszliwych czynów. Wielu zbrodniarzy na pewno nie żyje. Wielu stracili i represjonowali Rosjanie. Nielicznych wyłapali i osądzili Polacy. Na pewno nie wszystkich dotknęła kara. Wiadomo, że w mordach uczestniczyli ludzie bardzo młodzi do dziś żyjący na Ukrainie [7]. Największa grupa schroniła się jednak w Anglii, Kanadzie, USA, Argentynie... Podobnie jak kombatanci z niemieckich formacji SS Galizien, żyją tam nie niepokojeni [8], zamożni, dzięki łupom zrabowanym żydowskim, a potem polskim ofiarom. Warto pamiętać, że wśród członków UPA, nie ma ludzi „niewinnych”, bo wzorem nazistów, przed wstąpieniem do organizacji trzeba było przejść „chrzest”, umożliwiający wtajemniczenie. Było to dokonanie zbrodni [9].
Po ponad 60 latach od końca wojny coraz częściej spotykamy się w Europie ze skutecznymi próbami „naprawiania”, relatywizowania historii i zacierania śladów masowych zbrodni nazistów i nacjonalistów. Tak było wcześniej w przypadku rzezi Ormian dokonanej przez Turków. Z upływem lat nielicząca się z prawdą historyczną polityka elit prowadziła do skutecznego naginania faktów i zaciemniania sprawstwa przestępstw.

W czasie II wojny światowej na Kresach nacjonaliści ukraińscy z OUN, a potem UPA we współpracy z Niemcami, a czasem i z Rosjanami zamordowali na miejscu, lub swymi działaniami doprowadzili do śmierci co najmniej 120 tysięcy polskich cywilnych mieszkańców dawnych województw wschodnich i południowo-wschodnich to jest: wołyńskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego, lwowskiego, a także częściowo poleskiego i lubelskiego. Ludobójstwa tego dokonano, poza niewielkimi wyjątkami, na zamieszkujących kresowe wsie polskich chłopach, członkach wielodzietnych rodzin, z reguły słabo wykształconych, nieposiadających wpływowych koneksji w kraju ani za granicą, a nade wszystko, pozbawionych opieki naturalnych przywódców i działaczy społecznych, których w czasie sowieckiej i niemieckiej okupacji zgładzono, aresztowano lub wywieziono.
W połowie roku 1944 położenie polskiej ludności kresowej pogorszył jeszcze fakt poboru mężczyzn do Armii Czerwonej i armii Berlinga przez Rosjan, wkraczających ponownie na te tereny. Od tej pory ofiarami mordów OUN-UPA stawały się przede wszystkim kobiety, dzieci i starcy. W latach 1943-1945 polskie kresowe wsie ginęły w milczeniu i przerażeniu.

Już w okresie międzywojennym nacjonaliści ukraińscy dokonywali na terytorium II RP licznych aktów terroru, w tym zbrodni zarówno na Polakach jak i Ukraińcach, jednak pierwsza wielka eskalacja przemocy wobec polskich sąsiadów nastąpiła u schyłku kampanii wrześniowej 1939 roku. Dokonano jej w ścisłym współdziałaniu z napastnikami - Niemcami i Rosjanami. Dotknęła ona, poza polską ludnością miejscową, żołnierzy i oddziały WP oraz rzesze uciekinierów z centralnej części kraju. Szczególnie drastyczne rozmiary akcja ta przybrała na Brzeżańszczyźnie i w Stanisławowskiem. Dochodziło tam do mordowania bezbronnej ludności, palenia domostw oraz masowych rabunków mienia państwowego i prywatnego [10]. Ofiar tych mordów, szczególnie nieznanych na tym terenie polskich żołnierzy czy cywilnych uciekinierów, nie uda się prawdopodobnie nigdy ustalić. Ich szczątki kryją leśne parowy i piwnice ukraińskich chat [11].

Oczywiście Rosjanie zachowaniom takim przyklaskiwali, a ich dowódcy wręcz podjudzali do mordów. Wiele zachowanych świadectw polskiego podziemia i relacji mówi o współdziałaniu nacjonalistów w dziele masowych wywózek polskiej ludności w głąb Rosji [12]. Podobnie karygodne było zachowanie legionów ukraińskich, wkraczających u boku armii niemieckiej, od strony Słowacji. Zbrodnie słynnego legionu Suszki dokonane na jeńcach polskich okazały się jedynie przygrywką do późniejszych (z roku 1941) działań sformowanych przez Niemców batalionów „Nachtigall” i „Roland”. Batalion „Nachtigall” z ukraińskim przywódcą Romanem Szuchewyczem i członkowie innych pomocniczych formacji niemieckich, w niemieckich mundurach uczestniczyli w aresztowaniu i zamordowaniu profesorów lwowskich. Są też sprawcami mordów polskiej inteligencji i nauczycieli w Krzemieńcu, Stanisławowie, Winnikach i wielu innych miejscach [13].

W roku 1942 Niemcy, przy decydującej pomocy policji ukraińskiej i samych nacjonalistów ukraińskich, unicestwili kresowych Żydów. Polacy byli następni...
Inspirację dla eksterminacji znajdziemy bez trudu w rasistowskiej ideologii ounowskiej, nawołującej do budowy Ukrainy „czystej jak szklanka wody”. Bliżej niewyjaśnione, ale silne więzi łączyły też dowództwo OUN-UPA z komunistami [14]. Z kolei w dokumentach niemieckich zachowanych w polskich archiwach są prośby kierowane przez nacjonalistów ukraińskich skupionych w UCK [15], do gubernatora Hansa Franka, o pilne wysiedlenie Polaków z całych Kresów, lub umieszczenie ich w gettach opróżnionych po wymordowaniu Żydów, w celu szybkiej eksterminacji. W ten sposób niemieckimi rękami nacjonaliści ukraińscy usiłowali pozbyć się Polaków. Gubernator niemiecki odmówił. Wtedy to prawdopodobnie w kręgach galicyjskiej inteligencji ukraińskiej, związanej ideologicznie z organizacją OUN, zapadła decyzja o „wzięciu spraw we własne ręce”. Część zindoktrynowanych ukraińskich chłopów stała się narzędziem morderców, tworząc tzw. „kuszczowe widiły". Owocna współpraca ukraińskich szowinistów z obydwoma okupantami, zaowocowała wyjątkowym okrucieństwem i bezwzględnością sprawców. Polacy znaleźli się w sytuacji bez wyjścia, jak w greckiej tragedii, skazani na zagładę przez wszystkich wrogów. Nie wytrzymują krytyki argumenty części historyków ukraińskich o utracie kontroli nad wydarzeniami przez ukraińskie organizacje nacjonalistyczne [16]. To przywódcy OUN i UPA wydali rozkaz zabijania.
Masowe ludobójstwo rozpoczęło się wiosną 1943 roku na Wołyniu, potem przeniosło się na Polesie i do Małopolski Wschodniej, a w końcu do dzisiejszych województw lubelskiego i rzeszowskiego. Zabijanie naszych rodaków trwało, różnym nasileniem, aż do zakończenia operacji „Wisła”, czyli do roku 1947. Ale mordy w dawnych województwach wschodnich, które znalazły się w granicach Związku Sowieckiego, zdarzały się jeszcze w latach 50-tych i 60-tych.
Z przedstawionych faktów wynika jednoznacznie, że nacjonalistom ukraińskim udało się, przynajmniej częściowo, przy pomocy kolejnych okupantów Rosjan i Niemców zrealizować swój barbarzyński plan „odpolszczenia” Kresów. Tak więc, zanim w stronę centralnej Polski, a po kilku miesiącach ziem zachodnich wyruszyły pierwsze zorganizowane przez komunistów pociągi „repatriacyjne”, dziesiątki tysięcy pozbawionych wszystkiego uchodźców znalazło się w Generalnym Gubernatorstwie bądź wywiezionych zostało na przymusowe roboty do Niemiec [17]. Uchodźcom starała się udzielać pomocy Rada Główna Opiekuńcza (przez Polskie Komitety Opiekuńcze) oraz rodacy zamieszkujący miasta. Część ocalałych ofiar ludobójstwa, z Wołynia, w dramatycznych „marszach śmierci” posuwała się w kierunku Bugu i Sanu, a przy przekraczaniu granicy GG była ostrzeliwana przez ukraińskie jednostki na niemieckiej służbie.
Wszystkich ofiar tego ludobójstwa nie sposób dziś policzyć, co jest bardzo wygodne dla tych, którzy chcą ukryć prawdę. Wielu sprawców żyje do dziś wygodnie na Zachodzie. Czasem „papiery” pomordowanych Polaków służyły mordercom, mówiącym przecież po polsku, do urządzenia sobie życia, wyłudzania świadczeń w Polsce i na Zachodzie. Dla wielu oprawców właśnie znienawidzone polskie obywatelstwo stało się przepustką do wolności i bezkarności [18].
Należy też podkreślić, że wielu ukraińskich mieszańców II RP w mordach nie uczestniczyło i nawet pod presją nie chciało mordować swych polskich sąsiadów lub krewnych. Za odmowę uczestniczenia w zbrodni, czy wstąpienia do UPA groziła im okrutna śmierć z ręki istniejącej w ramach UPA „Służby Bezpeky”. OUN i UPA często zmuszały Ukraińców do zabijania swych polskich współmałżonków i dzieci zrodzone z tych związków. Fakt ten, jak i wyrafinowanie okrutny sposób mordowania, niewyobrażalne tortury, jakie zadawano ofiarom przed śmiercią, każe postawić kresową zagładę na równi z najokrutniejszymi przykładami barbarzyństwa w dziejach ludzkości.
Wiktor Poliszczuk pochylając się nad tą zbrodnią, zwraca uwagę na jej niskie pobudki.
Twierdzi, że jeżeli OUN Bandery chciała wykorzystać konflikt niemiecko - rosyjski do zbudowania państwa ukraińskiego, to od połowy 1943 r., gdy przegrana Niemiec była już tylko kwestią czasu, a nadzieja na choćby namiastkę ukraińskiej samodzielności państwowej upadła, rozpoczęcie masowej eksterminacji ludności polskiej straciło jakikolwiek sens usprawiedliwiony politycznie. Nasilenie tej akcji w przededniu wkroczenia Armii Czerwonej ujawnia intencje OUN – UPA zawarte w lapidarnym określeniu „Ukrainy nie będzie, ale i Polaków tutaj nie będzie”. Zbrodnia ta wyczerpywała wszystkie znamiona zbrodni nieprzedawnialnej, podjętej z najniższych pobudek, w oparciu o zbrodniczą faszystowską i rasistowską ideologię.

Kresowe ludobójstwo lat 1939-1945 uznać należy za jedno z najstraszniejszych nieszczęść w całych dziejach Polski. Takiego barbarzyństwa i uczynionego w tak ogromniej skali na polskich obywatelach, poza zbrodnią Holokaustu dotychczas nie było. Jeśli dyskutujemy o zjawisku szybkiego skomunizowania społeczeństwa polskiego po wojnie, o moralnym upadku, zagubieniu, nie zapominajmy, że niemal doszczętnie unicestwiono polską inteligencję, a 1/3 całego społeczeństwa doznała niewyobrażalnej traumy sowieckich mordów i zsyłek, potem mordów niemieckich i ukraińskich, a w końcu wypędzenia ze swych rodzinnych kresowych stron. Mało tego, przez 60 lat ofiary sowieckich i ukraińskich okrucieństw zostały zmuszone do milczenia.

Przez dziesiątki lat kolejne rządy i elity, zrobiły wszystko by przedstawione fakty ukryć przed resztą polskiego społeczeństwa. Skutki milczenia okazały się złe dla obydwu stron dramatu. Polaków, mieszkańców reszty kraju uczyniły niewrażliwymi na krzywdę wygnańców, również w sferze zapewnienia im pełnej własności nieruchomości w miejscach przesiedlenia, a także rent czy odszkodowań za poniesione straty, zrujnowane zdrowie i sieroctwo, banderowcom zaś pozwoliły uzyskać „rozgrzeszenie” i niezasłużenie wielkie wpływy na odrodzonej Ukrainie. Dzisiejsi ukraińscy badacze, nauczyciele opisują młodzieży wielkie czyny „bohaterskiej” OUN i UPA, nie wspominając nic o zbrodniczości tych formacji, o ich współpracy z hitlerowcami. Katom Polaków stawia się pomniki, nazywa ich nazwiskami ulice i place. W dłuższej perspektywie dla żadnego społeczeństwa tego typu postępowanie nie może przynieść korzyści. To jest właśnie cena milczenia [19].

POWODY MILCZENIA

1.MILCZENIE OFIAR:

Ofiary milczały. Samo przypominanie, że ich domy i ziemia pozostały na Wschodzie, stanowiło, szczególnie w pierwszych latach powojennych pewne zagrożenie. Rosjanie popełnili na tych ziemiach równie wiele zbrodni wobec polskiej ludności, nie mówiąc już o masowych wywózkach. Byli więc na tym punkcie wyjątkowo wrażliwi. W pierwszych 10 latach komunistycznej władzy w Polsce panował terror, zwalczano przede wszystkim rodzimą opozycję. Kresowianie bardziej niż inni z racji swej wiedzy o sowieckich rządach w czasie okupacji, obawiali się aresztowania czy zsyłki bez prawa powrotu. Tak więc wypędzeni, wykorzenieni ze swych siedzib i środowisk, zdziesiątkowani w wyniku działań wojennych i mordów, wiejscy mieszkańcy Kresów woleli nie mówić publicznie o swych krzywdach. Do tego dochodził brak zaplecza na obcym miejscu, braki w wykształceniu, częste związki z tępionym przez reżim AK.
Przesiedleni na zupełnie inne cywilizacyjnie, klimatycznie i przyrodniczo ziemie, musieli walczyć o przetrwanie, przystosowanie, zapewnienie sobie środków do życia, ale także uwolnienie się od koszmarnych wspomnień. [20] Co gorsza zdawali sobie sprawę z tego, że za nimi podążyła na ziemie zachodnie niemała ilość oprawców ich rodzin, na prawdziwych lub zrabowanych ofiarom dokumentach. Część z tych Ukraińców stosunkowo szybko zaoferowali swe usługi komunistycznej władzy, szczególnie UB i Informacji Wojskowej i stali się pożądanymi współpracownikami ustroju [21]. Zyskiwali tym znowu przewagę nad swoimi ofiarami.
Okrucieństwo popełnionych zbrodni i świadomość nieukarania sprawców, czy przejście ich na współpracę z komunistami u wielu ocalałych do dziś powodują lęki, że oto banderowcy- mordercy odnajdą ich, dopadną, spalą im dom, zabiją bliskich, tj. dopuszczą się takich samych zbrodni jak wcześniej. Ilość chorób psychicznych, chorób wywołanych ranami fizycznymi, upośledzenia materialnego i społecznego wywołanego utratą rodzin w tej grupie była i jeszcze dzisiaj jest zastraszająca [22].
Tak więc, zdana całkowicie na kaprysy nowej komunistycznej władzy polska ludność kresowa miała poważniejsze problemy, niż beznadziejna walka o prawdę. Tym należy tłumaczyć ich wieloletnie milczenie.
Młodszemu pokoleniu kresowemu zaczęto wkrótce tłoczyć w głowy kłamstwa o niegodziwościach popełnionych przez „pańską Polskę” na wschodzie i sprawiedliwej, uzasadnionej zemście proletariatu. W takiej wykładni znajdowała się ukryta sugestia, że oto Polacy niejako sami zasłużyli sobie na los, jaki ich spotkał. To, że ukraiński proletariat nakłoniony do zbrodni przez nacjonalistyczną inteligencję ukraińską, mordował nie „panów”, ale polskich chłopów, przebić się do ludzkich umysłów nie mogło.

2.MILCZENIE ELIT:

A. Polskie Państwo Podziemne:

Pierwsze błędy popełniono jeszcze w czasie wojny. Sytuacja przerosła wszystkich. Wiele do życzenia pozostawiało zachowanie władz Polskiego Państwa Podziemnego. Zwlekały one z ujawnieniem prawdziwych rozmiarów zbrodni. Niewątpliwie, ogłoszenie przez Rząd Londyński, że Ukraińcy – ale wciąż obywatele Państwa Polskiego - dokonują ludobójstwa dziesiątek tysięcy Polaków ofiar, oznaczało przyznanie, że Rzeczpospolita Polska tymi ziemiami już praktycznie nie włada, co uniemożliwiałoby jakikolwiek manewr wobec dyktatu Stalina [23].
PPP czyniło nieudolne próby porozumienia się z ukraińską emigracją, a nawet ze sprawcami, nie przerwało to jednak czystki etnicznej. Tragicznym ukoronowaniem tych chwiejnych działań było bestialskie rozerwanie końmi polskich emisariuszy, przez oddział UPA na Wołyniu [24].
Polskie władze nie podjęły też decyzji o uzbrojeniu mordowanych Polaków, ani przysłaniu im odsieczy z innych dzielnic kraju.
Kolejną dramatyczną i brzemienną w konsekwencje decyzją PPP, było ostentacyjne manifestowanie w konspiracyjnych publikacjach ukazujących się pod niemiecką okupacją, poparcia dla Rosjan, co w tym konkretnym wypadku oznaczało wyrok śmierci dla tysięcy polskich Wołyniaków i Małopolan [25]. Niemcy w tej sytuacji zostawili UPA wolną rękę w eksterminacji ludności polskiej, odebrali polskim samoobronom resztki broni, którą przekazali UPA, razem z żywnością i wyposażeniem. Przez palce patrzyli też na barbarzyńskie „wyczyny” Ukraińców z SS Galizien wobec polskiej ludności.

B.Komuniści:

Jak pisze w swej pracy „Droga do prawdy” [26] Andrzej Żupański, świadek wydarzeń, a równocześnie jeden z organizatorów polsko-ukraińskich konferencji zatytułowanych „Trudne pytania”: Komuniści poddawali wszystkie publikacje cenzurze prewencyjnej i zakazali wszelkich badań naukowych, które ujawniłyby wszystkie fakty [...] w szkołach powszechnych i średnich uczniowie, a nawet na uniwersytetach studenci niczego o tej tragedii się nie dowiadywali”. Przyczyn było wiele. Pierwsza to jak najszybsze zintegrowanie tych ziem ze Związkiem Sowieckim i zatarcie wszelkich śladów polskości. Kolejna to wygranie walki propagandowej, która miała ukryć prawdziwy charakter zbrodni. Po prostu „polscy panowie” ginęli z ręki „ukraińskiego proletariatu”.

Wreszcie ukaranie części ukraińskich nacjonalistów - ludobójców, co było elementem wewnętrznej walki komunistów o władzę i „rząd dusz” na Ukrainie i równocześnie stanowić miało parawan dla zbrodni samych komunistów dokonanych na obywatelach polskich. Ścigano część uznaną za nacjonalistów i to głównie wtedy, gdy udawało się odnaleźć ich związki z Zachodem i jego wywiadem.
Nie jest też mitem, a faktem potwierdzonym źródłowo, że rozgrzeszonych przez służby specjalne USA i Zachodniej Europy banderowców zrzucano na polskie terytorium z bronią, dużymi ilościami pieniędzy, radiostacjami, materiałami wybuchowymi itp., i wykorzystywano do szpiegostwa i dywersji. W zbiorach IPN znajduje się wiele dowodów, na prowadzenie przez nich działalności sabotażowej i terrorystycznej. Ożywiano sieci dawnej „Osnowy”, antypolskiej organizacji ukraińskiej działającej w Gdańsku, Gdyni, Poznaniu [27]. Są to dane demaskujące fakt, że poza antykomunistyczną, działalność ta miała szerszy i niebezpieczny - antypolski wymiar [28]. Akcje te były kontynuowane długo po wojnie (jeszcze w latach 60, a może nawet 70 XX wieku), a ich zaplecze stanowiły skupiska wysiedlonej w ramach operacji „Wisła” ludności ukraińskiej i łemkowskiej na północy i zachodzie Polski.
Również zdaniem Rosjan, wybrani członkowie OUN i UPA nadawali się do dalszej współpracy przeciw Polsce. Dotyczy to tylko przede wszystkim licznych komunistycznych agentów w oddziałach UPA, delegowanych tam przez NKWD jeszcze podczas wojny.

Dziś nie ulega wątpliwości, że w latach 1945 - 1947 Rosja regularnie i na dużą skalę wspomagała dostawami broni sotnie UPA w 19 powiatach za Bugiem i Sanem. Miało to na celu włączenie tych terenów w obręb sowieckiego państwa. Fakt ten powinien znacząco wpłynąć na ocenę przeprowadzonej przez stronę polską operacji „Wisła” [29].

C. Emigracja – krąg paryskiej „Kultury”

Ukraińskie zbrodnie ludobójstwa powinny być całościowo osądzone zaraz po wojnie, najlepiej przez polskie sądy. Mordów dokonywali wszak obywatele II RP, ale osądzone one nie zostały [30]. Co więcej, nacjonaliści, z banderowcami na czele, doczekali się rozgrzeszenia. Pierwsza wybaczyła im część polskiej emigracji, szczególnie ta, która najszybciej zadzierzgnęła związki z wywiadem amerykańskim i przeszła na jego utrzymanie. W nowej konfiguracji świata, wzorem Zachodu, część naszej emigracji, szczególnie z kręgów paryskiej „Kultury” zaczęła nie tylko kontaktować się, ale użyczać łamów swego pisma moralnym i fizycznym sprawcom mordów wołyńskich i małopolskich, czy współpracownikom Abwehry, jak Bohdan Osadczuk [31]. Było to działanie czytelne i jasne, jeśli przyjmiemy czysto polityczny punkt widzenia: wróg naszego wroga jest naszym przyjacielem, ale jakże wątpliwym pod względem moralnym. To doprowadziło do kolejnego grzechu zaniechania.
Na „Kulturze” wychowało się całe pokolenie „Solidarności”. Jej działacze nie brali pod uwagę, że wśród tych, których tam goszczono, byli też skrajni ukraińscy nacjonaliści. Podejmując w paryskiej „Kulturze”, a tym samym pośrednio rozgrzeszano ideologów ukraińskiego faszyzmu – z Doncowem na czele. Czynem tym nie tylko zlekceważono ofiary, ale utorowano „nobilitowanym” tym faktem banderowcom drogę do władzy po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości.
Ludzie związani z Jerzym Giedroyciem okazali się w tym wypadku bardziej rzecznikami polityki międzynarodowej, niż krajowej. Po raz kolejny polityka zwyciężyła wiec z prawdą historyczną.

D.Watykan

Trwająca od wieków wizja wielkiej misji na Wschodzie spowodowała, że i Watykan rozgrzeszył de facto sprawców, bez pokuty za grzechy. Trudna i delikatna to kwestia, ale prawo do wybaczenia mają wyłącznie ofiary, a nie politycy, czy nawet Kościół. Trudno tez Polakom pogodzić się z faktem wszechstronnej pomocy i ukrywaniu przez Watykan ukraińskich esesmanów i banderowców. Trzeba mieć nadzieję, że dla wszystkich osób, które przyłożyły rękę do jednostronnego odpuszczenia win, byłoby zaskoczeniem, wiedza o konsekwencjach ich wyboru, a przede wszystkim to, że sprawcy nieszczęścia i jego inspiratorzy, a także niebędący tu bez winy ksiądz Metropolita Andrij Szeptycki, trafią na cokoły. Między innymi na skutek opisanych działań (lub zaniechań), postbanderowcy osiągnęli dziś w zachodniej części Ukrainy wielkie wpływy i hojnie wspomagani przez ounowskie organizacje z Kanady i USA, narzucili znacznej części społeczeństwa przekonanie, że bez pozbycia się Polaków (czyli ludobójstwa) nie powstałaby „Samostijna” [32]. Przed kilku laty taki pogląd był w Kijowie nieznany, dziś nie tylko zyskał rację bytu, ale nawet pojawia się w książkach i podręcznikach.

E.Milczenie organizacji żydowskich.

Współpraca polsko – żydowska na rzecz ujawnienia zbrodni dokonanej przez nacjonalistów ukraińskich byłaby ze wszech miar korzystna dla obu stron. Wynika to z faktu, że na Kresach obydwie narodowości uległy zagładzie. Jest stwierdzonym faktem, że ci sami nacjonaliści - mordercy, którzy we współpracy z Niemcami, w niemieckich mundurach mordowali Żydów i Polaków [33], wcześniej na własną rękę dokonywali holokaustu ludności żydowskiej. Dla polskiego historyka dużym problemem, poza niechęcią do ujawniania udziału nacjonalistów ukraińskich czy litewskich w Holokauście ze strony organizacji żydowskich, jest bariera językowa, bo wiele relacji i wspomnień przechowywanych w archiwach organizacji żydowskich spisana jest po hebrajsku lub w jidisz [34]. Tu też brak badań, publikowanych ustaleń, dążenia do ujawnienia sprawców. Wydaje się, że główną przyczyną jest niechęć ukraińskich organizacji i strony żydowskiej w ogóle, do przyznania, że nie tylko Żydzi, ale i Polacy byli w czasie wojny obiektem holokaustu. Być może przyczyny te staną się mniej tajemnicze, gdy popatrzymy na sprawę przez pryzmat roszczeń finansowych kierowanych pod adresem Państwa Polskiego.

F.W Polsce po roku 1988.

Aby przekonać się, czy w dziedzinie dążenia do prawdy nastąpiła jakakolwiek zmiana, dość powiedzieć, że mimo upływu 18 lat od zmiany ustroju w Polsce, żadna uczelnia wyższa nie przystąpiła do realizacji jakiegokolwiek programu badawczego na ten temat.
Co gorsza, kiedy po latach oczekiwania większość archiwów zostało otwartych, okazało się, że wielu dokumentów na temat ludobójstwa już nich już nie ma. Sprawcy i ich poplecznicy zadbali o skuteczne usuwanie śladów w kraju i za granicą. Mieli na to dziesiątki lat. W sposób dwuznaczny zachowywał się też Ośrodek „Karta”, gdzie pełni nadziei kresowianie wysyłali swe wspomnienia. Niechęć jego prezesa do tego tematu była wręcz przysłowiowa. Mimo posiadania przez tę placówkę wielu dokumentów, nie dopuszczano ani do ich publikowania, ani do innego rozpowszechniania. Tam miano też wiele lat temu zewidencjonować polskie ofiary banderowskich zbrodni. Mimo sztabu zatrudnionych osób dokonano jedynie ewidencji ofiar – ukraińskich. Wszystkie próby przejęcia tego tematu w przez inne ośrodki kończyły się niczym – bo projekt miała zrobić „Karta” - i tak kółko się zamykało. Ta praca nie została wykonana do dziś! Ponadto właśnie w „Karcie” ujawniono przypadki niszczenia dokumentów i relacji przez zatrudnionego tam archiwistę [35].

Po roku 1989 nie szczędzono pieniędzy na projekty dotyczące euroregionów, krzewienia kultur mniejszości, tymczasem elementarna wiedza na temat polskiej kresowej kultury deprecjonowała się i ginęła [36]. Lansowano w Polsce hasło: „wybierzmy przyszłość”. Historię postanowiono „zostawić historykom”. Historycy jednak nie za bardzo kwapili się do nowych badań.

Kiedy Polacy wraz z prezydentem „wybierali przyszłość”, na Ukrainie nastąpiło coś zupełnie odwrotnego. Wsparte dużymi funduszami z Kanady, USA i Anglii ukraińskie organizacje nacjonalistyczne rozpoczęły realizację na Ukrainie, ale i w Polsce, planu pełnej rehabilitacji OUN i UPA, ze zbrodniczych antypolskich formacji, na „bohaterów walki o nową Ukrainę” i pogromców komunistów. W „naprawianiu historii” nie pozostali osamotnieni. Polsce szybko wykrystalizował się ośrodek realizujący to samo zadanie, w imię nowych priorytetów politycznych kosztem prawdy historycznej. Był to krąg osób związanych z mediami – głównie z „Gazetą Wyborczą” kierowaną przez Adama Michnika, a pozostającą pod silnym wpływem Jacka Kuronia, który nie zawahał się publicznie twierdzić: „Polakiem jestem z przypadku”.
Do pracy zaprzęgnięto też publicystów i historyków wywodzących się z mniejszości ukraińskiej, jak Roman Drozd, Mirosław Czech, czy Paweł Smoleński [37]. Do tego doszło kilku, młodych, ambitnych, choć niezbyt nieprzejmujących się kryteriami prawdy historycznej badaczy, których cechą wspólną było doskonałe wczuwanie się w oczekiwania polityków. Do czołowych reprezentantów tej grupy zaliczyć można Grzegorza Motykę, Rafała Wnuka i Jana Pisulińskiego. Badacze ci, związani na dodatek z IPN, a nawet PAN (Motyka), odcisnęli swoje piętno na propagowaniu nowej, „poprawionej” wersji wydarzeń. Działaniom tym sekundował ówczesny prezes IPN Leon Kieres. Dzięki temu udało się rewizjonistom zastąpić określenie zbrodni ludobójstwa, słynnym pojęciem „konflikt polsko-ukraiński”.

W swych licznych artykułach, notkach encyklopedycznych a nawet książkach [38] przemianowali zbrodnicze organizacje nacjonalistyczne, obciążone współpracą z hitlerowcami na nieskazitelnych bohaterów, rycerzy walki o niepodległość. Dla autorów tych nie było ważne, że poza Polakami organizacje OUN i UPA wymordowały we współpracy z Niemcami kresowych Żydów, a nawet tysiące samych Ukraińców [39]. Ignorują oni nawet fakt przynależności OUN do „międzynarodówki” faszystowskiej. W pracach, nawet tych ukazujących się w Polsce, zaczął się coraz częściej pojawiać antypolonizm, ostre oskarżenia kierowane przeciw poszkodowanym Polakom. Nikt nie przeczy, władze polskie przed wojną popełniły liczne błędy, ale żaden z nich nie może przecież usprawiedliwiać ludobójstwa! Żaden z przedwojennych rządów nie chciał ani nie prowadził polityki antyukraińskiej, choć zmagać się musiał z poważnym problemem terroryzmu na swoim terytorium, realizowanego przez UWO- OUN.

Okazję do wybielania OUN i UPA zaczęli wykorzystywać badacze narodowości ukraińskiej, pracujący na polskich uczelniach wyższych, często z wysokimi stopniami naukowymi uzyskanymi w Polsce (przede wszystkim Włodzimierz Mokry, Włodzimierz Wysocki, Roman Drozd i Mikołaj Siwicki). Skrajny antypolonizm pojawił się w pracach pracującego na KUL naukowca ukraińskiego pochodzenia Mikołaja Siwickiego [40]. W jego obszernej trzytomowej pracy „Dzieje konfliktów polsko-ukraińskich” [41] możemy przeczytać m.in., że „Polskie społeczeństwo jest zdegenerowane, chore, bo wychowało się na fałszu...” [42], a przesiedlenie ludności łemkowsko - ukraińskiej z pogranicza w ramach operacji „Wisła” ośmielił się nazywać ludobójstwem! Liczba zawartych w tej pracy przekłamań spowodowała nawet wniesienie przeciw autorowi sprawy do prokuratury [43].
Opisywanym wcześniej zjawiskom towarzyszyło zwiększenie dotacji i świadczeń naszego państwa na rzecz zamieszkujących w Polsce mniejszości. Ośmielone postępowaniem części naukowców, dofinansowywane przez polski MSZ, pismo ukraińskie „Nasze Słowo” przystąpiło do ataku na AK i ujawniło szokujące żądania terytorialne wobec tzw. Zakierzonii, czyli wielu powiatów dzisiejszej Polski [44]. Z organizacji postbanderowskich w Kanadzie i USA wartką rzeką popłynęły pieniądze na badania i teksty, mające przekonać zarówno Polaków jak i Ukraińców, że OUN i UPA były nie bojówkami dopuszczającymi się czynów terrorystycznych i morderczych, a zasługującymi na pochwałę organizacjami narodowo-wyzwoleńczymi czy partyzanckimi.
Kartą przetargową strony ukraińskiej wykorzystywaną w walce o prawdę na temat ludobójstwa na Kresach była i jest operacja „Wisła” i kwestia nielicznych „polskich odwetów” - vide Pawłokoma [45]. Operacja „Wisła” była niewątpliwie dla ukraińskiej i łemkowskiej ludności akcją bolesną i uciążliwą, ale nie była nieuzasadnioną szykaną dokonaną bez powodu. Nie byłoby potrzeby jej przeprowadzania, gdyby nie nieustanne akcje terrorystyczne i walki zbrojne prowadzone przez kurenie przeciw polskiej ludności i nowym władzom, mające na celu odłączenie od Państwa Polskiego w nowych granicach 19 kolejnych powiatów. Terror prowadzony był jak na Wołyniu, czy w Małopolsce Wschodniej drogą mordów, wypędzania polskiej ludności i niszczenia polskiego i ukraińskiego mienia. W dokumentach Ministerstwa Administracji Publicznej z lat 1945-1947 odnaleźć można dane na ten temat. Ludność wzywała pomocy od władz i w końcu ja otrzymała. Jak rzadko które posunięcie komunistycznych władz, doczekała się pełnej akceptacji społecznej i przyzwolenia!
Tym faktom nie można zaprzeczyć, bez fałszowania przeszłości.
Jednak część nieznających podstawowych faktów polskich senatorów, w roku 1990 dało się „podejść” i w ten sposób doszło do uchwalenia słynnego potępienia operacji „Wisła”. Było to wielkie zwycięstwo nacjonalistów ukraińskich i tylko tak należy je rozumieć. W wypadku lepiej zorientowanych w sprawie posłów izby niższej polskiego parlamentu zabieg ten już się nie powiódł.
Operacja „Wisła” jest jednak cały czas zręcznie wykorzystywana jako argument tuszujący banderowskie zbrodnie i pretekst do wysuwania kolejnych roszczeń finansowych wobec Państwa Polskiego [46]. O wiele ważniejsze jest jednak realizowane (między innymi w polskich podręcznikach historii) skutecznego i zręcznie wykorzystywanego przez banderowców zabiegu „wyrównywania win”. My Wołyń - wy operacja „Wisła”. Rachunki wyrównane. Można tylko pogratulować tak sprytnego i skutecznego pomysłu. Czarne jest białe, sprawcy oskarżają ofiary!

W tej sytuacji, niemal cała praca na rzecz ocalenia dla potomności wiedzy o kresowym ludobójstwie Polaków spadła na organizacje kombatanckie, stowarzyszenia ofiar ludobójstwa [47], lub pojedyncze osoby – ciężko doświadczonych uczestników zdarzeń. Były to osoby z reguły starsze wiekiem i nie do końca przygotowane do zastępowania instytucji państwa i placówek badawczych, w tym trudnym przedsięwzięciu. Dlatego tak łatwo przez lata było w nie uderzać. Niemal od początku narażone były na pełne hipokryzji zarzuty zawodowych historyków o brak profesjonalizmu. Z protestami spotykała się też do dziś każda poważniejsza próba upamiętniania zbrodni [48].
Najważniejszym, choć niewątpliwie połowicznym w wynikach przedsięwzięciem był wspomniany cykl konferencji - seminariów polsko -ukraińskich z udziałem naukowców obu krajów pod nazwą „Trudne pytania” i szereg publikacji pod tym samym tytułem, zainicjowanych przez samych świadków wydarzeń skupionych w Światowym Związku Żołnierzy AK.
Ogrom przeciwności i problemów związanych z tymi konferencjami opisał Andrzej Żupański - ich główny organizator i propagator [49]. Podstawowym problemem, który pojawił się już na początku tego cyklu spotkań było, że strona ukraińska przystąpiła gremialnie do obrony obwinianego przez ocalałych z mordów Polaków – świadków wydarzeń, organizacji nacjonalistycznych - OUN i UPA. Takie podejście wspierane przez część polskich historyków, głównie narodowości ukraińskiej, stanowiło dla organizatorów bardzo trudne wyzwanie. Trzeba przyznać, że robili co mogli, by nie zmarnować szansy na zbliżenie do prawdy, jednak znalezienie konsensusu w wielu kwestiach okazało się wyjątkowo trudne. Wiele wysiłku kosztowało zachowanie dyscypliny naukowej na seminariach i pilnowanie by nie dochodziło do emocjonalnych (w końcu uzasadnionych przy omawianiu tego typu kwestii), a jedynie merytorycznych potyczek.
Poważne zarzuty dotyczące seminariów, w tym ustępliwości zapraszanych na obrady polskich historyków, postawił nieżyjący już dziś świadek historii i wielki znawca problematyki zbrodni wołyńskich, Leon Karłowicz w pracy „Polska-Ukraina – smutne refleksje” [50]. To, że konferencje nie spełniły do końca oczekiwań Światowego Związku Żołnierzy AK wynikało z prostego faktu, że historii nie można „uzgadniać”, tak jak to na seminariach próbowano robić. Protokoły rozbieżności mają rację bytu w rozmowach władz ze strajkującymi, ale nie w historii. Tam należy badać, ustalać fakty, niezależnie od tego, czy jest to dla danej strony wygodne, czy też nie. Mimo krytycznych uwag należy przyznać, że referaty przygotowywane na kolejne seminaria, podniosły w znaczący sposób stan wiedzy na temat wojennych wydarzeń na Kresach.
Cóż z tego; IPN nie okazał się zainteresowany przejęciem badań, ani nawet odpowiednim ich rozpropagowaniem: profesor Leon Kieres zasłużył się wyjątkowo dla dalszego zaciemniania i ukrywania przed opinią publiczną prawdy o tym okresie stosunków polsko – ukraińskich.
W latach 1999-2003 IPN, kierowany wówczas przez Leona Kieresa, zapisał szczególnie niechlubne karty w dziele badania prawdy o kresowym ludobójstwie [51]. IPN zorganizował konferencję na temat mordów na Wołyniu - w Lublinie (2000) i potem, „dla równowagi”, o operacji „Wisła” w Krasiczynie (2001). Obydwie okazały się, poza pojedynczymi wystąpieniami, poważnym krokiem wstecz w poznawaniu prawdy. Co najdziwniejsze, do wygłoszenia referatów nie zaproszono osób, które badały już wcześniej te same tematy na seminariach „Trudne pytania”.

Zmiany nastąpiły w związku ze zbliżającymi się obchodami 60. rocznicy zbrodni wołyńskiej. Wydano szereg książek z fundamentalną pracą Władysława i Ewy Siemaszków „Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności na ludności polskiej Wołynia 1939-1945” [52] na czele. Warto w tym miejscu podziękować osobie, której osobiste zaangażowanie i przyznawane za jej przyzwoleniem środki, pozwalały na prowadzenie badań i dochodzenie do prawdy tej garstce historyków, którzy nie ulękli się presji. Bez tej pomocy wiele publikacji nie ujrzałoby światła dziennego. Nie dlatego, że zawierały nieprawdę, lub zawarte w nich dokumenty były fałszywe, ale dlatego, że były dla części polityków i środowisk „niewygodne”. Osobą tą był Andrzej Przewoźnik, sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Jego odwadze i determinacji zawdzięczają kresowianie bardzo wiele, a przede wszystkim budowę licznych upamiętnień w miejscach kaźni. Pomagał i pomaga też w wydawaniu periodyku „Na Rubieży” [53] i wielu prac źródłowych na temat ludobójstwa.

Organizacje kombatanckie grupujące ocalałych z zagłady kresowian planowały obchody zorganizować samodzielnie. Do organizacji obchodów włączyły się jednak władze państwowe z prezydentem Aleksandrem Kwaśniewskim. Mimo że działanie to oceniano niejednoznacznie [54], po raz pierwszy szersza opinia publiczna dowiedziała się dzięki przekazowi mediów, że jakieś rzezie w ogóle miały miejsce, a nie były tylko konfabulacją garstki „repatriantów”. Niestety media, a szczególnie polska telewizja włożyła wiele wysiłku [55], by widz zakończył oglądanie transmisji nie wiedząc kto, kogo i za co mordował, a jedynie że doszło do „konfliktu”, a ofiar nie należy liczyć, bo one się bilansowały, a tak naprawdę to winni wszystkiemu i tak byli Polacy. Taka niedopuszczalna ze względu na kryterium prawdy historycznej interpretacja, zrównująca katów z ofiarami, bo obarczającą je winą za to, że przyczyniły się do swojej śmierci, choć budzi sprzeciw, trwa w mediach do dziś.

Przykładów jest wiele, jak choćby ten, że emitowany przez BBC nakręcony w Anglii film o zbrodniach dokonanych na ludności polskiej w roku 1944 przez żyjących w dobrobycie na wyspach członków ukraińskiej formacji SS-Galizien, nie został przez polską telewizję wyemitowany [56]. Za to wyświetlono gloryfikujący OUN-UPA film Agnieszki Arnold „Przebaczenie” [57]. Dla Kresowian szokiem było też przyznanie Orderu „Orła Białego” Bohdanowi Osadczukowi, który za zasługi w depolonizacji Chełmszczyzny, w 1941 roku otrzymał stypendium w Berlinie, człowiekowi bardzo interesom polskim niechętnemu, by nie powiedzieć wrogiemu, o czym świadczyły niemal wszystkie jego publiczne wypowiedzi i artykuły.
Lata 2003-2005 podsumować jednak należy pozytywnie, bo milczenie na temat zbrodni na chwilę zostało przerwane. Ukazało się wiele nowych pozycji książkowych, pamiętnikarskich, artykułów prasowych w niskonakładowych pismach, wydano w tym czasie nowe dokumentów, odsłonięto pomniki i upamiętnienia. Podniosło to niewątpliwie poziom wiedzy społeczeństwa polskiego o tych wydarzeniach.

Jednak po obchodach 60-lecia ludobójstwa na Wołyniu, mimo oczekiwań, znowu zapadła cisza. Brak grantów, podejmowania badań na uczelniach. Cisza ta trwa do dziś. Tymczasem na Ukrainie wyrosły pomniki: kata Wołynia – Kłyma Sawura; żołnierzy SS-Galizien (przy wejściu na cmentarz lwowskich „Orląt”); na ukończeniu jest panteon Stepana Bandery, a na polskiej szkole we Lwowie wisi tablica upamiętniająca Romana Szuchewycza - dowódcę ukraińsko-niemieckiej formacji „Nachtigall”, odpowiedzialnej za bestialskie mordy na Polakach, w tym za mord polskich profesorów we Lwowie, mord nauczycieli w Krzemieńcu… „Bohaterowie z OUN-UPA” uhonorowani są dziesiątkami upamiętnień, nazwami ulic, placów... Politycy z prezydentem Wiktorem Juszczenką i panią Julią Tymoszenko popierają nacjonalistów, nadają zbrodniarzom wojennym tytuły narodowych bohaterów, przyznają kombatanckie uprawnienia. Po ulicach Kijowa, pod czarno-czerwonymi flagami i przy akompaniamencie bębnów i antypolskich pieśni maszerują dumnie członkowie OUN i UPA w swoje rocznice. Polska telewizja nie informuje o niczym (październik 2007), mimo że uczyniły to zaniepokojone tym faktem telewizje zachodnie.
Dlaczego?
To, co obserwujemy, już nie na „Zachodniej Ukrainie”, ale w całym kraju, co znajdziemy w podręcznikach i historycznych książkach, to widomy i dramatyczny efekt polskiego zaniechania w wyjaśnianiu prawdy. To Polacy milcząc, przyzwolili na zbudowanie etosu „bohaterskiej UPA”.

W ostatnich dwóch latach dzięki zmianie na fotelu prezesa IPN, po wielu latach przemilczania, zafałszowywania, a nierzadko i niszczenia istniejących dowodów zbrodni [58], daje się zaobserwować zintensyfikowanie prac, głównie prokuratorskich. Prokuratorzy Oddziałowych Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, dziś przy IPN, przesłuchują setki żyjących jeszcze świadków. Na wyróżnienia zasługują prokuratorzy Piotr Zając z oddziału Lublin i Tomasz Rojek z oddziału Wrocław. Obydwaj zgodnie przyznają, że w świetle zebranych materiałów nacjonalistyczne ugrupowania ukraińskie dopuściły się zbrodni ludobójstwa.

Część społeczeństwa pozwoliła narzucić sobie kilka istotnych tez. Po pierwsze – że musimy „pojednać się” z „narodem ukraińskim”. Jest to nadużycie, ponieważ naród polski wcale nie potrzebuje żadnego „pojednania” z narodem ukraińskim, bo nie żywi do niego wrogości, ani wrogości od niego nie doznaje. Ewentualne pojednanie mogłoby nastąpić z banderowcami. Ale oni nie chcą wyrzec się swojej ideologii, która uznaje ludobójstwo za uprawnioną metodę uprawiania polityki, ani też nie zamierzają dokonać rachunku sumienia za zbrodnie. Nigdy nie stanowili oni i, miejmy nadzieję, nie będą stanowić większości ukraińskiego narodu.

Wydaje się, że dotychczas stosowane w Polsce metody osłaniania banderowskich sprawców przez przeczekiwanie, aż wymrą świadkowie, przemilczanie, niszczenie źródeł, nieprowadzenie wyczerpujących badań, przyniosły Polsce efekt przeciwny do zamierzonego. Skrajny nacjonalizm na Ukrainie zamiast obumierać - potężnieje. Równocześnie kolejne pokolenia Polaków dojrzewają w niewiedzy o losie swych przodków. Działania dzisiejszych polskich elit odcinają też Polskę od szansy wprowadzenia wiedzy na ten temat kresowego ludobójstwa do kanonu historii powszechnej, jako doświadczenia ludzkości, które nie może się nigdy więcej powtórzyć.
Jednak z prawdą jest tak, że w końcu ktoś się o nią upomni. Szkoda tylko, że zadośćuczynienia nie doczekają ostatni już żyjący wygnańcy.

XX

Badając stan świadomości dzisiejszych pokoleń o zagładzie kresowej, musimy uwzględnić, że zbiorowy wysiłek tylu sił politycznych i „autorytetów” działających wspólnie od dziesiątek lat nie mógł nie odnieść sukcesu. Był nań niemal skazany. Dowodem na to jest choćby wystąpienie Andrzeja Wajdy i jego środowiska przeciw budowie pomnika ofiar mordów OUN-UPA. Dlaczego zamordowani w Katyniu, czy w wyniku Holokaustu mają prawo do pamięci, a ponad 100 tysięcy niewinnych ofiar wyjątkowo okrutnie popełnionych zbrodni, nie? Kresowianie mówią czasem, że są „od gorszego Boga”...

„Elity” zadecydowały, że Polacy mają zapomnieć i zamilknąć.

W przeciwieństwie do polskich mediów, od lat przemilczających lub fałszujących kresową tragedię, na Ukrainie obserwujemy zjawisko wręcz odwrotne. Dziesiątki wydawnictw i stron w Internecie wskazuje na usilne działania na rzecz rehabilitacji skrajnego nacjonalizmu ukraińskiego. Działalność ta jest tak masowa i pełna determinacji, że budzi zdziwienie, ale i obawy. Tym bardziej, że po zapoznaniu się z prezentowanymi danymi, można poczynić pewne obserwacje. Mamy więc do czynienia ze staraniami o nobilitowanie i kreowanie członków OUN i UPA na bohaterów całej Ukrainy. Z ukrywaniem, a nawet pozbawionym skrupułów fałszowaniem historii podszytym wyraźnym antypolonizmem, a nawet rewizjonizmem. O tym ostatnim świadczą kolportowane mapy „Wielkiej Ukrainy” z tzw. Zakierzonią, czyli 19 powiatami dzisiejszej, pojałtańskiej Polski [59]. Popularyzacja i gloryfikowanie zbrodniczej UPA, głównie wśród młodych, ludzi odbywa się też za pomocą umieszczanych w Internecie filmów jak np. „Żelazna Sotnia” [60], czy komiks o UPA dla młodzieży.
Wspomniany komiks jest kalką banderowskich opracowań. Poza silnymi wątkami wrogimi Polakom, zawiera obrazek pomordowanych ukraińskich kobiet i dzieci, które zdaniem autora zamordowali –Polacy!!! Do tego posuwają się propagandyści banderowscy [61]. Jeśli ktoś chce zakupić filmy o „bohaterskiej UPA”, nie ma z tym żadnych problemów [62]. Na ukraińskich stronach dochodzi też do gloryfikowania formacji SS-Galizien [63]. Strona ta redagowana jest przez jej kombatantów i sympatyków. Szczególnie ostrą antypolską propagandę prowadzi bardzo bogaty, wpływowy i zdyscyplinowany Ukraiński Światowy Kongres z siedzibą w Ameryce [64]. Ostatnio poza żądaniami odszkodowań na fali związanej z obchodami rocznicy operacji „Wisła” przeprowadził on akcję wysyłania do papieża listów, domagających się usunięcia z Przemyśla polskich tablic [65]. Młodzi ukraińscy nacjonaliści mogą się szkolić w faszystowskiej ideologii OUN, na stronie specjalnie dla nich przygotowanej [66]. Jednak, jakby tego było mało, dochodzi do atakowania polskich stron w Internecie [67]. W ostatnich latach mają też miejsce taktyczne porozumienia ukraińskich nacjonalistów z Litwinami [68], czy spotkania młodych nacjonalistów ukraińskich i neonazistami niemieckimi, w północno-wschodniej Polsce.

Naukowcem, który od lat bada problematykę współczesnych przeszkód w kontaktach polsko-ukraińskich wywołanych wspólna trudną historią jest socjolog i politolog profesor Marian Malikowski. Podkreśla on w swych pracach, że aby móc poruszać się w tego typu problematyce, konieczne jest podejście interdyscyplinarne. Tylko synteza wiedzy historyka, politologa, socjologa, a może i psychologa pozwoli zbliżyć się do tak złożonego i pełnego emocji zjawiska, jakim jest pamięć międzypokoleniowa i społeczny jej odbiór.

Co innego wiedza szczegółowa, czym innym jednak zbiorowa świadomość zwykłych obywateli. Tu stereotyp Ukraińca ukształtowany w dawnych wiekach, umocniony dramatem w czasie ostatniej wojny nie jest zachęcający. Ukrainiec to w świetle najbardziej rozpowszechnionego stereotypu, człowiek okrutny, bezwzględny, podstępny, rizun, nienawidzący i mordujący Polaków. Takie wyobrażenie funkcjonuje nadal wśród starszego pokolenia, a w złagodzonej formie wśród ludzi młodych. Ci ostatni nie za bardzo wiedzą, dlaczego, ale niechęć przekazana przez ojców nie została wykorzeniona. Zbrodnia trwać będzie w świadomości Polaków jeszcze przez wiele pokoleń, gdyż pamięć zbiorowa jest jak pisał prof. M. Malikowski „bardziej odporna na zmiany rzeczywistości niż pamięć indywidualna” [69].
Jednak naukowcy częstokroć kreują obraz zgoła odmienny, noszący, wbrew prawdzie historycznej, cechy postulatywne.
Wtedy nasuwają się pytania: Co powoduje, taki, a nie inny sposób pisania? Nieznajomość faktów czy intencjonalność działania. Z takim przypadkiem mamy do czynienia w pracy pt. „Narody i Stereotypy” będącej pokłosiem konferencji, która odbyła się w Krakowie w roku 1995 [70]. Mimo aż czterech zawartych w tej pracy tekstów poświęconych stereotypom Ukraińca i Polaka, tematy związane z doświadczeniem agresji przez Polaków, były przez autorów zręcznie omijane. Jedynie Danuta Sosnowska [71] we fragmentach swego referatu, w szyderczym i wysoce niechętnym tonie odnosi się do zbrodni popełnionych przez ukraińską ludność na Kresach.
O wspomnieniach ofiar pisze pogardliwie, że są to „dziełka” i zarzuca im fałszerstwo, np. stwierdzeniem: „we wszystkich tekstach, o których wspomniałam, podkreślano przy pomocy rozlicznych, często wyrafinowanych sposobów dokumentacyjny charakter książki”(podkreślenie moje - L.K.). W ten sposób naukowiec, prezentując swoją prywatną wizję, pozwala sobie na ferowanie ocen, bez weryfikacji faktów, podanych w omawianych przez siebie książkach. Co gorsza, z góry zakłada, że autorzy przywołując tortury i okrutne sposoby mordowania – kłamali [72]. Smutny to dowód na stan dzisiejszej nauki. Mniejszym problemem jest sam brak podstawowej wiedzy autorki tekstu, większym, że mimo tego podjęła się realizacji tak poważnego tematu.

Niewątpliwie młodsze pokolenie Polaków zmieniło swe poglądy o Ukraińcach na korzyść, m.in. przez ogromną propagandę związaną z organizowaniem „pomarańczowej rewolucji” i zaangażowaniem się w nią Polaków. Nadal jednak Ukraińcy znajdują się na odległych miejscach, w prowadzonych regularnie przez OBOP badaniach dotyczących sympatii poszczególnych nacji. Potwierdzają to badania przeprowadzone przez zespół z Wydziału Nauk Społecznych Stosowanych AGH, na społeczności studenckiej uczelni. Jak wpływa na to wiedza o wojennym dramacie - nie wiemy, bo nikt nie przeprowadził choćby pilotażowych badań socjologicznych na ten temat.